ارزشیابی IPI و CAI و IGE و سایر روشها :

ارزشیابی هر یک از روشهای جدید ذکر شده، کار آسانی نیست. اغلب سؤال می‌شود که «ایا شاگردان با این برنامه‌های جدید آموزشی بیشتر از شاگردان دیگری که در کلاسهای کنترل شده سنتی آموزش می‌بینند، یاد می‌گیرند؟». در پاسخ می‌توان گفت: «در بعضی از سطوح آموزشی، بعضی از شاگردان بهتر از شاگردانی که در کلاسهای سنتی هستند یادی می‌گیرند، ولی این امر در همه سطوح و با هر معلمی صادق نیست». نتایج تحقیقات والکر و شافارزیک (1974) نشان می‌دهد که نتایج آموزش چه سنتی و چه انفرادی، چه با رایانه و چه بدون رایانه مبهم و دوپهلوست. هر برنامه ممکن است در یک جنبه نسبت به برنامه دیگر رجحان داشته باشد. بسیاری از برنامه‌ها در بعضی از جنبه‌ها ممکن است دارای تأثیر مشترک باشند. دو عامل محتوا و تأکید در میزان یادگیری شاگردان بسیار مؤثر هستند. مفاهیمی که در برنامه بیشتر مورد تأکید قرار می‌گیرد، بیشتر جذب و یاد گرفته می‌شود.

با مقالات بلدیاب همراه باشید.

این نتایج ما را هدایت می‌کند تا درباره این سؤال که کدام روش بیشتر مؤثر است، تجدیدنظر کنیم. آنچه بیشتر در تحلیل روشهای تجدیدنظر باید مورد بررسی قرار گیرد این است: آیا روشهای جدید می‌توانند هدفهای آموزی را بخوبی تحقق ببخشند؟ آیا آموزش در محیط مناسب و تشویق کننده انجام می‌گیرد؟ آیا در این روشها آموزش واقعاً به صورت انفرادی صورت می‌گیرد؟ آیا شاگردان از این روش راضی هستند؟ آیا ارزشها و هدفهای آموزشی معقولند؟ آیا معلمان با اشتیاق کار می‌کنند؟ و سرانجام، آیا آنچه با روش آموزش انفرادی آموخته می‌شود، باارزش است؟ این سؤالات ممکن است به معلمان کمک نکند، اما به برنامه ریزان و متخصصان آموزشی این امکان را می‌دهد که بدانند ادعاهایی که در مخالفت یا موافقت با آنان اقامه می‌شود، تا چه اندازه با واقعیت انطباق دارد.

 

روش واحدها :

روش واحدها شامل یک رشته فعالیتهایی است که در اطراف یک دسته مفاهیم کلی دور می‌زند و به منظور یک هدف کلی در نظر گرفته می‌شود. کلیه مطالب در قالب یک مسأله و مشکل طرح می‌شود که اطلاعات و مهارتهای گوناگونی از ابعاد مختلف برای حل آن بسیج می‌گردند و هدف همة آنها مرکزی است که مسأله از آن ناشی می‌شود. حل هر مشکل به یک رشته اطلاعات در زمینه‌های مختلف نیاز دارد که کلیه آنها در یک قالب جمع می‌شوند و در مجموع، برنامة واحدی را تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر «روش واحدها» در نتیجة توجه و تمرکز و فعالیت در زمینه یک سلسله مسائل پیوسته و استفاده از ارتباط آنها با مسائل دیگر ـ صرفنظر از تفکیک تصنعی و رسمی رشته‌ها ـ به وجود می‌آید. این توجه گاهی به موضوع مورد مطالعه است.

در این صورت آن را «واحد موضوع» می‌گویند و ممکن است در آن چند مبحث یک رشته توأم و ترکیب شوند. مثل «زندگی در دوران صفویه» که جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن با یکدیگر ارتباط پیدا می‌کنند یا ممکن است بین دو یا چند رشته ارتباط مستقیم به وجود آید. برای مثال، «در موقع خرید اتومبیل به چه نکاتی باید توجه داشت» که در آن رشته‌های فیزیک، شیمی، اقتصاد و هنر با یکدیگر پیوستگی پیدا می‌کنند.

گاهی اوقات به جای اینکه توجه اصلی به موضوع معطوف شود، به رغبتها و تجارب قبلی شاگرد و گسترش آن برای کسب تجارب آینده توجه بیشتری می‌شود که در این صورت، آن را «واحد تجربی» می‌نامند. گاهی نیز توجه اصلی به فعالیت شاگرد و انگیزة درونی او و نتیجه گیری از فعالیت او معطوف می‌شود که در این صورت آن را «واحد طرح» می‌نامند.

در روش واحد موضوع، طرح فعالیت به وسیلة معلم تنظیم و از طرف خود او اداره می‌شود. در روش واحد تجربی، معلم وشاگرد در تنظیم طرح و فعالیتها همکاری می‌کنند، ولی در اجرای آن، مدت و موضوع مطالعه قابل تغییر است و بستگی به توان شاگرد و توافق با معلم دارد. در واحد طرح، تنظیم منطقی موضوع قابل توجه نیست، بلکه هدف شاگرد و رغبت و فعالیت او برای رسیدن به هدف آموزشی اهمیت دارد.

 

ویژگیهای روش واحد‌ها :

1ـ واحد باید دارای هدف یا هدفهای مشخص و مفیدی باشد.

2ـ هدف باید شباهتی به وضع زندگی واقعی داشته باشد، یعنی استفاده از وسایل و منابع با وضع زندگی واقعی تطبیق کند.

3ـ واحد باید وحدت داشته باشد، به این معنی که تمام فعالیتهایش مربوط به یک مسأله و موضوع باشد.

4ـ در اجرای واحد باید سعی شود از تجارب مستقیم استفاده شود.

5ـ واحد باید آغاز و پایان مشخصی داشته باشد و در اجرا، با توجه به شرایط و امکانات، انعطاف پذیر باشد.

6ـ واحد باید جامعیت داشته باشد.

7ـ شاگرد باید محور فعالیت باشد، یعنی روش واحد باید به شاگرد فرصتهایی برای طرح ریزی و فعالیت بدهد.

8ـ واحد باید وسیلة درک کامل و تسلط به موضوع و مسأله باشد.

9ـ روش کار واحد باید مشخص و متنوع باشد.

10ـ روش واحد باید به شاگردان فرصتهایی برای قضاوت، انتخاب و سنجش بدهد. 11ـ روش واحد نباید تنها یک مبحث مستقل و جدا در برنامة آموزشی باشد، بلکه هر واحد باید منتج به واحدهای دیگری شود که به وسیلة آن بتوان پیوستگی برنامه را حفظ کرد یا به وجود آورد.

 

مراحل اجرای روش واحد‌ها :

امور لازم برای تهیه و طرح واحدهای آموزشی باید به طور منظم و به نحوی که نماینده یک فکر منطقی باشد، در چند مرحله مرتب شوند. مراحل یاد شده باید به ترتیبی تنظیم شوند که هر مرحله به عنوان مقدمه یا اساس مرحلة بعد باشد. به عبارت دیگر، مراحل طوری قرار بگیرند که در صورت غفلت از یک مرحله، وصول به مراحل بعدی امکان پذیر نباشد یا مشکل باشد.

به طور کلی، مراحلی که برای تهیه و طرح یک واحد آموزشی ـ صرفنظر از موضوع ـ باید در نظر گرفته شود، به قرار زیر است:

 

1ـ بررسی و تشخیص نیازها :

این مرحله شامل دو قسمت است:

الف) مشخص کردن هدف کلی واحد

ب) تعیین عنوان کلی واحد

2ـ تشخیص و نوشتن هدفهای رفتاری.

3ـ انتخاب و سازماندهی محتوا:

این مرحله شامل چهار قسمت است:

الف) انتخاب عناوین و موضوعات

ب) انتخاب مفاهیم اساسی و مهم

ج) انتخاب منابع

د) سازماندهی محتوا

 

4ـ تعیین و سازماندهی تجارب یادگیری:

الف) معرفی واحد

ب) بسط واحد و تحلیل آن

ج) مشخص کردن تسلسل فعالیتها

د) مشخص کردن کاربرد واحد

هـ) اخذ نتیجة کلی

 

6ـ اصلاح و تداوم واحد :

بررسی مراحل اجرایی واحد به منظور هماهنگی بیشتر، تعادل حذف یا افزایش پاره ای مطالب و پیش بینی و برنامه ریزی برای واحدهای بعدی.

 

روش واحد موضوع :

روش واحد موضوع، موضوعات مورد مطالعه را به صورت واحدهای بزرگ مورد مطالعه قرار می‌دهد. در این روش، ارتباط موضوعات و رشته‌های مختلف معمولاً افقی است. مثلاً در واحد «دورة فرهنگی» ممکن است هنر، ادبیات، مذهب و شرایط اجتماعی جامعه معینی را در یک دورة معین مورد مطالعه و موضوع درس قرار داد یا می‌توان درس ریاضی، فیزیک و شیمی را با انتخاب موضوع «ماشین دیزل» به صورت افقی با یکدیگر مربوط ساخت.

 

ویژگیهای روش واحد موضوع :

1ـ هدف : مطالعه دربارة یک سلسله موضوعات مرتبط به هم، بدون توجه به تفکیک تصنعی آنها.

2ـ انواع تجارب آموزشی : سخنرانی به عنوان راهنمایی برای مطالعة بیشتر، تحقیقات متنوع، کار انفرادی و گاهی جمعی.

3ـ تنظیم تجارب آموزشی : ارتباط موضوعات بیشتر افقی است، ولی گاهی ممکن است ارتباط عمودی نیز وجود داشته باشد.

4ـ طرح ریزی : صرف وقت بیشتر در طرح ریزی توسط معلم و گاهی با همکاری شاگرد.

5ـ نظریه یادگیری : یادگیری متکی به فهم کلی موضوعات مختلف در محور یک موضوع اصلی است.

6ـ انگیزه : علاقه به فعالیت و لذت بردن از آن اساس تقویت است و عامل پاداش و تنبیه در آن کمتر مطرح می‌شود.

7ـ انضباط : انضباط بیشتر درونی است و مسئولیت فردی و گروهی در این روش بیشتر مطرح است.

8ـ ارزشیابی : بررسی تجارب شاگردان و طبقه بندی آنها. البته امتحان نیز ممکن است جزئی از ارزشیابی باشد.

 

محاسن و محدودیتهای روش واحد موضوع :

الف) محاسن :

1ـ موضوعات مورد مطالعه به هم پیوسته است و تفکیک تصنعی بین آنها وجود ندارد.

2ـ محور فعالیت شاگرد است و نقش معلم نقش راهنماست، نه بازخواست کننده.

3ـ یادگیری باثبات‌تر و پایدارتر صورت می‌گیرد.

4ـ انگیزة درونی عامل فعالیتهای آموزشی است.

5ـ احساس مسئولیت و انضباط جنبة مثبتی به خود می‌گیرد.

6ـ ارتباط بین مدرسه و زندگی فراهم می‌گردد و یادگیری معنادار می‌شود.

 

ب) محدودیتها :

1ـ به معلمان مجرب و کارآزموده نیاز است. از آنجا که در اجرای این روش، بیش از هر فرد دیگری حضور و راهنمایی معلم ضروری است، لازم است که او جنبه‌های درونی خود را از لحاظ طرز فکر، تمایلات و احساسات، تسلط کافی به رشته‌های مختلف درس و ارتباط آنها با رشته‌های دیگر و مسائل ذوقی و هنری برای راهنمایی مؤثر پرورش دهد.

2ـ ممکن است اولیای مدرسه و اولیای شاگردان بدون توجه به اهمیت این روش با آن مخالف ورزند.

3ـ ممکن است با برنامه‌های موجود مدارس چندان انطباقی نداشته باشد.

4ـ همکاری با سایر معلمان لازم و ضروری است، این کار مستلزم قانع کردن آنان در مورد اهمیت و ارزنده بودن این روش است.

5ـ در اوایل کار، انجام دادن فعالیتها براساس این روش مشکل است. به همین دلیل باید از واحد آسان شروع کرد.

 

روش واحد تجربی :

روش واحد تجربی که یکی از جدیدترین روشهای آموزشی است، هنوز کاملاً عمومی نشده است، زیرا اجرای آن مستلزم تحولی در برنامه مدارس و تربیت معلم است. در این روش، ارتباط موضوع و فعالیتها افقی و عمودی است و نقطة اصلی و مرکز فعالیت رغبت و تجارب قبلی فراگیران است. همکاری مشترک بین فراگیران، معلمان و بین معلم و شاگردان از اهمیت خاصی برخوردار است. بنابراین در هر واحد تجربی، در تمام مراحل کار باید همکاری نزدیکی به وجود آید و از همه مهمتر اینکه شاگردان فقط یاد نمی‌گیرند که یک مسأله را حل کنند، بلکه پیوسته به حل مسائل فراوان و متنوع راغب می‌شوند.

 

ویژگیهای روش واحد تجربی :

1ـ هدف : هدف این روش تربیت افرادی لایق برای یک زندگی خوب است و بر حل مسأله براساس تمایلات و تجارب شاگردان تأکید می‌شود.

2ـ انواع تجارب آموزشی : کسب تجارب متفاوت مربوط به هدف. فعالیتها به صورت انفرادی و گروهی، بخصوص در گروههای کوچک صورت می‌گیرد.

3ـ تنظیم تجارب آموزشی : سازماندهی به صورت افقی و عمودی و متکی بر ادامه تجارب است.

4ـ طرح ریزی : همکاری مداوم بین شاگردان و معلم در طرح ریزی وجود دارد.

5ـ نظریة یادگیری : این روش پیرو نظریة گشتالت است که در آن متن کلی و صور بزرگ اهمیت دارد. البته ارتباط موجود بین موضوعات و درک معنا در حل مسأله از اهمیت خاصی برخوردار است.

6ـ انگیزه : علاقة درونی، به تجارب لذتبخش منجر می‌شود و شخص را به سوی تجربه بزرگتر و بهتر هدایت می‌کند و کار دسته جمعی تقریباً بر سرعت پیشرفت واحد می‌افزاید.

7ـ انضباط : انضباط درونی مورد توجه است و تقویت می‌شود و در نتیجه انضباط بیرونی و تحمیلی در این روش جایی ندارد.

8ـ ارزشیابی : سنجش دائم کلیه هدفها با وسایل مختلف، از قبیل مشاهده، گزارش، فعالیتهای کلاسی و خارج از کلاس و امتحان صورت می‌گیرد.

نمونه ای از یک واحد تجربی : اهیمت آب در زندگی

با این روش، ابتدا مبدأ آب را در برف و باران می‌توان مطالعه کرد. این مبحث شامل تغییرات درجه حرارت و رطوبت و تکثیف و علم آمار باران است. پس از آن استعمال بخار آب، آب و یخ بررسی می‌شود. در مبحث بخار آب، توسعة دیگهای بخار و گرم کردن به وسیله بخار آب و غیره را می‌توان مطالعه کرد. در بحث یخ، موضوع انجماد و سرد کردن و محلولهای نمکین و رودخانه‌های یخی و توده‌های یخ شناور به میان می‌آید.

در مورد آب، تجربیات متعددی را می‌توان نام برد. از قبیل آب آشامیدنی، میکروبهای بیماری زا، استعمال میکروسکوپ، حمل و نقل به وسیلة آب رودخانه ها، دریاها و اقیانوسها، محصول، باران، آبیاری، اهمیت آب در پرورش گیاه و درخت و کشاورزی، شستشو، نظافت، سیل، محافظت آبها و زمین، قوة جاذبه، تلمبه‌ها و فشار جو. به این ترتیب، می‌توان مطالب مفیدی را نظیر آنچه در بالا ذکر شد، انتخاب کرد و با کمک معلمان و مربیان رشته‌های مختلف و شاگردان به مطالعه آنها پرداخت و اطلاعات مورد نیاز را از راه مطالعه کتابهای مختلف، گردشهای علمی، تجربیات روزانه و مشاهدات شاگردان به دست آورد. در این مطالعات، هر گروهی از شاگردان ممکن است یکی از مباحث را انتخاب کنند و نتیجة کار خود را برای دیگران گزارش دهند. جزوه‌ها و برنامه هایی که تهیه می‌شوند، برای واحدهای بعدی نیز مفید خواهند بود. در پایان، شاگردان و معلمان به کمک یکدیگر ارزش کار واحد مورد مطالعه را تعیین خواهند کرد.

به این ترتیب، شکل یک واحد تجربی دربارة آب از حدود مصنوعی درس و کتاب تجاوز کرده، ارتباطات طبیعی علوم را به طریقی پُرمعنا روشن می‌سازد. پس از این مراحل، شاگردان می‌توانند به موضوعهای مختلفی از قبیل علوم طبیعی، میکروبها، مرضها، بهداشت، فیزیک، شیمی، جغرافیا، کشاورزی، محافظت منابع طبیعی، ریاضیات، زبان فارسی و علوم اجتماعی پی برده، اطلاعات و تجارب فراوانی کسب کنند. حل مسألة آب به آنها توانایی خواهد بخشید تا مسائل دیگر را با روش صحیح دنبال و حل کنند. بعلاوه، آموختنی که به این شکل حاصل شود، باعث ارضای درونی شاگرد شده او را به مطالعه علاقه مند خواهد کرد.

ممکن است روش واحدتجربی مشکل به نظر آید. علت این است که ما هنوز به آن عادت نکرده ایم. برخی می‌گویند تنها معلم کارآزموده و خوب می‌تواند عهده دار چنین واحدی شود، ولی باید گفت که اگر معلم بی تجربه نیز به جای روش خشک و کهنة متداول که فقط به قوة حافظه فشار می‌آورد این روش را تعقیب کند، می‌تواند استفادة بیشتری به شاگردان برساند. چنانکه یک نجار بد نیز با ابزار تیز و نو، بهتر از ابزار کهنه می‌تواند کار کند. بعلاوه، روش واحد تجربی به خودی خود معلمان را در فراگرفتن چیزهای جدید کمک می‌کند و سطح اطلاعات آنان را بالا می‌برد.

 

روش واحد طرح :

کلمه پروژه (طرح) برای اوین بار در سال 1900 در قسمت کارهای دستی دانشگاه کلمبیا به کار برده شد و مفهوم آن در نزد عموم عبارت بود از یک مسأله وسیع و مهم که جنبة عملی دارد و شاگردان بدان علاقه مندند، ولی بعدها به موضوع هدف و الهامات شاگرد بیش از جنبه عملی آن تأکید شد. بنابراین طرح به مفهوم کلاسی، از الهامات شاگرد سرچشمه می‌گیرد و باعث ازدیاد علاقة او می‌شود. این روش در موقعیتهای طبیعی ارزش تربیتی دارد و جنبة تجربی آن زیاد است و از آنجا که در این روش ـ بویژه طرح انفرادی ـ تقسیمات تصنعی دروس و ارتباط غیرمنطقی آنها از میان می‌رود، مؤثرترین راه برای یادگیری عمیق و پایدار است.

 

ویژگیهای روش واحد طرح :

واحد طرح باید دارای ویژگیهای زیر باشد:

1ـ طرح باید جنبة مسأله ای داشته باشد. یعنی باید مسأله ای در ذهن شاگردان به وجود آید تا آنان در حل آن بکوشند.

2ـ طرح باید برای فعالیت به اندازه کافی بزرگ باشد.

3ـ طرح ریزی و همچنین انتخاب و استفاده از منابع و وسایل باید با مسئولیت شاگرد انجام شود.

4ـ طرح باید جنبة عملی و اجرایی داشته باشد و صرفاً یک مسأله نظری نباشد. این نکتهنشان دهندة تفاوت بین روش واحد طرح و روش مسأله ای است.

5ـ محوب طرح باید فعالیت شاگرد و انگیزة درونی او باشد، نه تنظیم منطقی موضوع از طرف معلم.

6ـ طرح باید وظیفه ای باشد که شاگرد به طور داوطلبانه آن را بپذیرد.

7ـ طرح باید مستلزم تلاش واقعی و صمیمانه شاگرد برای رسیدن به هدف باشد.

8ـ طرح باید به هدفهایی منتهی شود که برای شاگرد قابل درک و تشخیص باشد و فراگیر بتواند با توجه به آنها پیشرفت خویش را ارزیابی کند.

9ـ میل و اراده شاگرد باید مبنا و آغاز کار قرار گیرد، اگرچه احتمال می‌رود که در مراحل اولیه، کار شاگرد ارزش تربیتی ناچیزی داشته باشد یا مناسب نباشد.

10ـ معلم باید به عنوان سرپرست، ناظر فعالیتها و ایجادکنندة محیط مناسب ادای وظیفه کند، ولی حضور معلم به عنوان ناظر و راهنما همیشه ضرورت پیدا نمی‌کند، چون شاگرد بتدریج یاد می‌گیرد که اداره کار را خود به عهده بگیرد.

 

محاسن و محدودیتهای روش واحد طرح :

الف) محاسن :

1ـ رابطه مناسبی بین شاگرد و معلم ایجاد می‌کند و باعث تشویق شاگرد به یادگیری می‌شود.

2ـ چون شاگرد در طرح و هدف و فعالیتها سهیم است، تمایل شدیدی به یادگیری دارد.

3ـ با این روش، اعتماد به نفس شاگردان و جرأت آنان در اظهارنظر تقویت می‌شود.

4ـ این روش رغبت شاگردان را نسبت به فعالیتهای تربیتی افزایش می‌دهد و حس بردباری او را نسبت به عقاید مخالف تقویت می‌کند.

5ـ در این روش، حس همکاری شاگردان تقویت می‌شود.

6ـ احساس مسئولیت و انضباط جنبة مثبت به خود می‌گیرد.

7ـ یادگیری عمیق و پایدارمی شود.

8ـ روش مطالعه، استفاده از منابع، نشوتن و تنظیم مطالب در شاگردان تقویت می‌شود.

9ـ نقایص فردی از قبیل خط، انشا، بیان و کمبود معلومات کشف می‌شود و کم کم از بین می‌رود.

10ـ بین معلمان و شاگردان همکاری نزدیک به وجود می‌آید.

11ـ نتایج طرح وسیله تجدیدنظر در برنامه می‌شود. در نتیجه، مطالب و کارهایی در مدارس دنبال خواهند شد که متناسب با احتیاجات، استعدادها و علایق شاگردان باشد.

12ـ از امکانات آموزشی حداکثر استفاده به عمل می‌آید.

13ـ دانش و معلومات وضع پیوسته ای پیدا می‌کنند.

14ـ بین مفاهیم آموخته شده و مسائل واقعی زندگی ارتباط منطقی برقرار می‌شود.

 

ب) محدودیتها :

1ـ روش طرح، تقسیمات رسمی مباحث درسی و جدایی رشته‌ها را که برحسب برنامه رسمی تعیین شده است، از بین می‌برد.

2ـ ممکن است در این روش وقت زیادی تلف شود.

3ـ فرصت زیادی برای تمرین و فعالیتهای دسته جمعی کلاسی موجود نخواهد بود.

4ـ طرحهایی که متناسب با وضعیت رسمی مدارس باشد کم است. البته این موضوع بستگی به وضع مدرسه از لحاظ مترقی بودن و انعطاف پذیری برنامه و آمادگی معلمان برای اجرای طرح و حدود رابطه مطلوب مدرسه با معلمان و اولیای فراگیران دارد.

5ـ این روش مستلزم امکانات فراوان و معلمان چیره دست است.

منبع : بلدیاب